Ngai, ramma ning mu

A ten lu ai lani mi hta e ngai Ta Tut hte Mungkan hta madang dep ai Singapore Mungdan a Dakasu (University) jawng lung nga ai Jinghpaw Wunpawng Ramma langai mi hte an-hte Jinghpaw Wunpawng shani a shawng de galaw sa wa ra ai Mung masa lam, Sut masa lam, Hkam ja lam, Hpaji lam hte Hpyen masa lam ni hpe jahta lu ai. Mungkan hta an-hte Jinghpaw Wunpawng sha ni a madang, grit nyem nga ai an-hte Jinghpaw Wunpawng shani a myi hpaw, na na lu na lam ni hte Jinghpaw Wunpawng Shanglawt Asuya (KIO/A) a galaw sa wa ra ai lam ni hpe mung ti nang hkrai a ning mu ni hte lawu na hte maren jahta lai wa sai.

Mungkan hta Mying gumhkawng nga ai Mungdan ning baw ni a myit masa, Mungdan up hkang ai lam ni, Jinghpaw Wunpawng myu sha ni a Mungkan hta ya ten du nga ai madang ni hte Mungkan makau grup yin gawn sin lam ni hpe mung jahta hkrup sai. American, Miwa, hte kaga Mungdan kaba ni a Mungdan kaji ni n tsa tawn da ai myit masa ni hte galaw nga ai lam ni hpe mung sung sung myit yu let jahta kyin bu nga ga ai.

Myu sha lam yan hte seng nna mung myi rai n hpaw shi ai Wunpawng buga de nga ai hpu nau ni hpe myi jahpaw ya lu na lam hte seng nna mung jahta byin ai. Kadai hta mung myu tsaw myit ngu ai gaw rawng nga ai, dai myu tsaw myit hpe a rang shatai let myusha rawt jat lam hpe myit dat yu yang mahtai kaja ni lawan ai hku pru wa ai hte dai hpe tatut lu galaw a kyu jashawn ai rai yang grai a kyu rawng ai lam ni rai na re ngu myit lu nga ai.

Numbat langai ngu na hta Mungkan Mungdan ni hta e n gun nga ai American, Miwa ni a an-hte Jinghpaw Wunpawng sha ni hpe akyu gara hku jaw lu ai lam hte ding bai ding na gara hku lu jaw ai lam ni hpe mung jahta byin sai. American Mungdan ngu ai gaw Mungkan hta n gun ja dik htum Mungdan langai mi rai nga ai hta Hpyen masa, Mung masa, Hpaga masa lam a myu myu hku nna Mungkan Mungdan ni law malawng a shamyet shanat shara langai mi mung rai nga ai.

N dai hta mu mada lu ai lam langai myi gaw American ngu ai gaw ti nang hpe n hkra, ti nang a akyu hkam sha lam n lu ai zawn re ai lam ni hpe koi yen ai lam ni hpe mu lu ai. Mungkan ting a Hpaga lam, Mung masa lam, Hpyen masa lam ni hta a myat kaba sha nga ai rai tim ti nang lu la ai daram bai htang jaw ai lam gaw yawm la nga ai ngu mu mada ga ai. Ga shadawn Myen Mung Asuya hte kanawn mazum ai lam ni hpe yu yang an-hte Jinghpaw Wunpawng sha ni rawt malan mat wa na lam hta ding bai ding na lu jaw dik htum Mungdan langai mi hku nna mung mu mada nga ga ai.

Bai nna Miwa Gumsan Mungdan ngu ai mung shi a kyu n lu hkam sha ai baw bungli hpe gaw galoi mung n galaw ai hpe mu mada ai. Moi shawng de Myen hte American ni a kanawn mazum lam hkrak nga ai ten Miwa Gumsan Mungdan gaw Myen Mung a Communist Party ni hpe n gun ram ram jaw let Myen Asuya hte gasat lai wa ai rai tim dai ni ti nang a kyu lu mai ai Myen Asuya a prat hta gaw ganawn mazum lam ni hpe law law galaw wa ai hta sha n ga, Hpyen masa hku, Mung masa lam hku law law wa garum nig tau jaw ai lam hpe mu mada ai majaw Sadi maja ra ai Mungdan langai mi hku mu mada ai.

Numbat lahkawng ngu ai hta American Mungdan hte kanawn mazum ai mungdan ni a Mung masa lam rai nga ai Democracy hte Miwa Gumsan Mungdan hte malawm ni jai lang nga ai Communist Mung masa lam hpe mung shing daw let jahta byin ai. Democracy ngu ai gaw Mungkan hta mying gum hkawng ai hte masha shagu ra sharawng nga ai marai langai hkrai ai rawt malan lam hpe madung dat da ai hpe mu mada ai.

Democracy Mung masa hpe jai lang nga ai Mungdan ni lawm malawng hpe maram yu ga nga yang rawt galu kaba nga ai Mungdan ni hta kaji kadun wa nga ai Mungdan ni mung law nga ai hpe mu lu ai. 'Hpa majaw rai ta?' ngu ai ga san hpe tai yu ai shaloi gaw Democracy ngu ai hpe jai lang n chye ai majaw rai na re ngu mu mada ai. Democracy ngu ai gaw Sinna mungdan ni a Mung masa lam yan langai mi rai nga ai hte an-hte Asia mungdan ni a htung hking hte shai la nga ai. Dai majaw n dai hpe jai lang ai hta grai sadi ra na re ngu mu mada ai lam jahta byin sai.

Bai Communist ngu ai Mung masa lam hpe myit yu saga ai. Miwa Gumsan Mungdan a Mung masa lam hpe yu yang a san sha chye lu na re ngu ngai mu mada n ngai. Communist jai lang ai Mungdan ni hpe yu yang Mungkan hte matut mahkai ai lam nau n nga ai hte marai langai hkrai a rawt malan lam hpe nau n gun n jaw ai lam mu mada ai. Mung pawng Mungdan langai byin tai wa na matu gaw Communist Mung masa lam hte rai yang myit n hkrum lam ni law law byin chye wa ai hpe Myen Mung Communist a labau hpe yu yang chye lu na re.

1982 ning hkan kaw nna Miwa, Myen, Sam hte Jinghpaw Wunpawng sha ni law law wa Myen Mung Communist hpe madi shadaw let gasat lai wa ai rai tim 1988, 1989 ning de du wa ai shaloi gaw u hpung kata myit mang ai lam ni n bung wa ai hte shada da gali galaw rai hka bra mat ai kaw du hkra byin lai wa sai re. N dai mabyin hpe maram yu ai rai yang Communist ngu ai Mung masa lam yan a pru wa na mahtai ni hpe mu lu nga ai. Democracy hte Communist, n dai Mung masa lam lahkawng yan hpe an-hte Myu sha ni sung sung myit yu ra nga ga ai.

Numbat masum ngu na gaw an-hte Jinghpaw Wunpawng sha ni hte Myen mung kata a shanu nga ai kaga hpu nau myu sha ni a htung hking ni hpe Myen Asuya a tek jum, up hkang nga ai lam ni hte seng ai mabyin ni hpe jahta byin ai. Hkyak hkyak ga shadawn jaw ga nga yang Maimaw ginwang na manau shadung hpe baw kau shangun ai lam hpe mu lu na re ngu shadu n ngai. 2007, 2008 ning hkan e Myen Asuya Mungkan kaw na sadi maja yu nga ai ten An-hte myu sha ni a htung hking poi rai nga ai Manau poi kaba ni hpe laja lana galaw shangun lai wa sai.

N dai lam gaw Maigan Mungdan ni a ning mu hta 'Myen mung kata na myu sha ni poi kaba ni galaw nna grai pyaw nga ma ai' ngu ai ning mu hpe lu mat hkra an-hte a htunghking hpe akyu jashawn la ai lam re ngu mu mada lu ai. Bai n ra ai ten du ai hte ya na zawn Manmaw ginwang a manau shadung hpe baw kau shangun ai zawn re ai mabyin ni pru wa nga ai. Jinghpaw Wunpawng sha ni nga ai shara hta e, Jinghpaw Wunpawng Manau shadung hpe jun da ai gaw mara nga a ni? Myit sawn yu hpa rai nga sai.

Nu bat mali hta Jinghpaw Wunpawng sha ni a langai sha ngam sai Jinghpaw Wunpawng Shanglawt Asuya a galaw sa nga ai mung masa lam ni hte seng nna loi ding lun yu nga ga ai. Moi shawng de Jinghpaw Wunpawng Shanglawt Asuya kaw na mung masha ni hte matut mahkai ai lam ra kadawn mat ai lam hpe mara ngu mu mada ga ai. Shut mat ai lam ni hpe byeng kau nna shawng de lahkam sa wa ai lam ni hta mai kaja ai lam ni hte woi awn sa wa na hpe ja ja n gun jaw ga ai. Mung masa Asuya langai mi hku nna hkawm sa wa ai lam yan hta e, Mung masa Asuya langai mi hta ra kadawn nga ai lam ni hpe ti nang (Kachin Independence Organization/Army) KIO/A hta lu jahpring bang la ra nga ai.

Ga shadawn ti nang lagaw ti nang tsap wa ai lam ni hta Tara lam, Sut masa lam, Hpaji hparat lam, Mung masha gawn hkang lam, Hkam ja lam ni, Hpyen masa lam ni hpe n gun dat nga ai hta shi lam yan hte shi hpaji kung nga sai ni hte, mahkrum madup law nga sai ni bawng ban let shawng de hkawm sa wa na lam hpe tsan tsan lu myit, tau hkrau shajin lu ra ai lam ni nga ra ga ai. Mung masha gawn hkang ai hta ti nang a Mung masha ngu ai hpe dan dan leng leng mu mada lu na a hkyak la nga ai hte ti nang a Mung masha ni a Hpaji lam, Sut masa, Tara kaup lu ai lam, Hpyen masa lam ni hpe ja ja n gun jaw ra ai ngu mu mada lu ai.

Mung shawa tsi rung ni gap ai lam, Hpaji jawng ni hpe gaw gap ai lam, Hkrun lam baw ai lam, Hpyen masa gat hkai ai lam ni hta ra kadawn nga ai lam ni hpe Ramma ni hpe a kyu jashawn let galaw sa wa yang mai kaja ai lam mu mada ai. Hpaji hparat lam hta, hpaji chye nga sai Kanu kawa, Ramma ni hpe myit sharawt ai hte ti nang up hkang gin ra ni hta e nga ai Hpaji jawng ni, College ni hkan e shara jaw nna hpaji garan gachyan ai rai yang grai htap htu ai rai nga ai. Bai nna Ramma ni hpe e laika hpaji sharin la lu na matu hpaji a rang law law bang yang mai kaja nga ai. Ti nang up hkang ai shara ni a hpaji madang gaw Myen Asuya hpaji madang hta tsaw lu ai daram lu tsaw hkra galaw lu ai rai yang mai kaja la nga ai.

Hkam ja lam hta mung Jinghpaw Wunpawng sha ni hta Doctor byin nga sai ni hpe ti nang up hkang ai n pu de lu woi la ai rai yang mai kaja la nga ai. Dai hta sha n ga ti nang a hpaji jawng ni kaw na tsi hpaji ni hpe lu sharin ya ai hte ning tawn ai ni hpe Mungkan madang de du hkra sharawt ya lu ai rai yang kaja dik ai lam rai nga ai. Hkam ja lam up hkang ai lam hta Buget tam ai lam ni, Mungkan hte matut mahkai lam ni hte shi Department hte shi lu hpaw ning htan mat ai rai yang gaw Hkam ja lam up hkang ai lam ni gaw grai madang dep wa na re ngu mu mada lu n ngai.

Tara hpaji ni hta Mungkan madang hku du dep mat sai ni hpe shara lu jaw ai rai yang mung an-hte a Mung masa lam grai awng dang wa ai baw rai na re ngu mu mada ai. Tara hte seng ai lam ni gaw Mungdan langai mi hta a hkyak dik htum ai shara hta tsap nga ai rai nga ai. Tara n kaja ai Mungdan gaw rawt galu kaba lam n nga ai. Dai re ai majaw n dai lam hta Mungkan madang dep wa ai hku lu lahkam mat wa ai rai yang gaw shanglawt lu na ten gaw n tsan sana re ngu mu mada ai.

Mung masha gawn hkang ai ngu ai hta ti nang a ginra gaw Myen wa a ginra hte shai ai lam ni hte ti nang a mung masha ngu nna lu tsun na a kyak la nga ai. Ti nang lagaw ti nang tsap sa wa lu na matu ti nang a ginra e ti nang a Mung masha ni hpe ID (Identity Card) ni lu shapraw ai rai yang grai htap htuk nga ai. Maw daw jak rung jak rai ni hpe License lu jaw ai lam ni, ti nang ginra de pru shang ai mung shawa hpe ja ja lu gawn hkang ai lam ni nga ai rai yang gaw tara up ai, madang nga ai Myu sha asuya langai mi byin tai wa lu na re ngu mu mada ai.

Hpaga lam hta e mung Hpung dut, Kang hta, Lung seng htu ai hta jan nna kaga hkai sun lam, jak rung jak rai, ni de lu lahkam ai hte Myen Mung, Gala Mung, Miwa mung ni hta hpaga gin ra (Market) lu tam mat wa ai rai yang gaw grai htap hktuk nga ai. Ga shadawn n'gu, hkai nu, nam si nam saw, hpalap, rubber ni hpe law law lu shapraw ai hte hpaga gin ra kaba ni de lu jashawn ai rai yang an-hte a hpaga lam gaw grai rawt galu kaba wa mai nga ai ngu nna mung jahta byin sai.

Numbat manga ngu na hta hten za wa nga ai Jinghpaw Wunpawng ramma ni a prat hpe tsun jahta yu ai. Hten za wa ai ngu ai hta 'Gara hku byin wa ai hpe hten za wa ai ngu tsun ai kun?' ngu ai lam hpe sung sung myit yu ra nga ai. Kani ya, Tsa ya tai nga ai ni hpe hten za nga ai ngu tsun mai nga ai. Bai nna Kani ya n rai, Tsa ya n rai ai sha, Amyu sha ni a matu, Mungdan a matu, Ding hku a matu a kyu n rawng ai ni hpe mung hten za wa sai ngu mu mada ai. Hpaji lam, Sut masa lam, Makam masham lam ni kade lu ai rai tim, dai hpe tatut a kyu n lu jashawn ai rai yang gaw hten za wa ai ramma jahpan kaw ngai Tatut mung lawm wa nga ai.

Jinghpaw Wupawng sha tai shangun ai Karai Kasang gaw an-hte hpe hpa baw galaw shangun nga ai ngu ai hpe myit yu ra nga ai. Jinghpaw Wunpawng tai nna ti nang a Amyu sha ni kaji kadun nga ai hpe hkye la na gaw marai langai hkrai ai shangai wa ai kaw na lu da ai magam lit langai mi re ngu ngai mu mada n ngai. Ti nang kalu kaba na, ti nang lu su nga mai na lam hpe sha myit let ti nang ra ai lam hpe ti nang hkrai hkawm mat ai rai yang gaw ti nang hkum ti nang Jinghpaw Wunpawng sha rai nga ai ngu ai hpe gara hku hkrang madun la na ngu ai hpe myit yu ra saga ai.

Numbat kru ngu na hta myi n hpaw, na n na shi ai buga e nga ai an-hte a hpu nau ni hpe myi hpaw, na na shangu ra nga ai. Ndai myi hpaw, na na shangun ga ngu ai hta kalang ta English ga sharin, Computer lang shangun, laika hti sharin re ai lam ni hpe sha tsun mayu ai n rai nga ai. Shani shagu byin nga ai, galaw nga ai lam ni hte myi jahpaw ya mai nga ai. Ga shadawn gaw din gin sup ai lam hte seng nna Mungkan ting madang hku tsun dan dat ai hte myi hpaw mat ai ni mung nga ai. Yu ngwi (Music) lam hte seng nna Myen mung madang sha n nga, Mungkan madang hku tsun sanglang dan yang mung myi hpaw wa mai nga ai.

N law dik htum myi man myit, shat sha re ai shani shagu na bungli ni hpe galai shai dat ya ai hte sha pyi myi mai jahpaw, na mai sha na la nga ai. Mungkan hta Myen mungdan langai sha n re ai lam hpe chye shangun ra nga ai. Gara lam hta rai tim Mungkan hku shadang nna mai yu ai lam hpe sharin la ra nga ai. Ndai lam ni hpe tatut lu galaw mat ai rai yang Bum hkring hkrawng e naw nga nga ai an-hte a myu sha ni myi hpaw na na wa na re ngu tsun jahta hkrup nga ai.

Hpang jahtum ngu na gaw Maigan mungdan ni de du mat sai Wunpawng myu sha ni, n dum shamyi ti nang a htung hking, laili laika, sat lawat ni galai shai mat wa ai hte Myu tsaw, mung tsaw myit n i yawm wa ai lam hpe tsun jahta hkrup ai. Yawng ngu n tsun ai rai tim law malawng ngu mu mada ai. Ti nang hkum ti nang n dum ai rai tim masha wa yu yang mu mada lu ai galai shai mat ai a rawn a lai ni grai law hkra nga ga ai. Laika ngau lahta daw de ka lai wa sai hte maren Democracy Mung masa lam yang hpe jai lang nga ai Mungdan ni de du mat sai ni hta Myu sha rawt malan lam hta ti nang hkrai a rawt malan lam hpe grau madung dat wa ai hpe mu mada lu n ngai.

N dai mabyin ni gaw Jinghapw Wunpawng Shanglawt hpung ni a u hpung kata e byin lai wa sai mayun hkum hpa sha, a rawng a ya hpe madung dat ai lam ni a majaw ngu mung gaw mai tsun ai rai tim shut mat ai masha lachyawk mi a majaw a myu ting hpe kau da na ngu ai gaw n mai nga ai. Shut ai lam nga yang shut ai ni hpyi nyem ra ai zawn, hpyi nyem hkrum ai ni mung mara dat ya ra nga ai.

Bai nna Maigan de du nga ai Jinghapw Wunpawng sha ni marai langai hkrai ti nang chye da ai machye machyang ni hpe yu kaji ai lam ni mung nga ai hku re. Ti nang chye da ai lam ni hte Myu sha lam yang hta n lu tsap, hpaji nlu jaw ai hkrai shadu nga ma ai ngu mu mada ai. N rai nga ai, lahta e kalai wa sai hte maren kaji kadun nga ai, myi rai n hpaw, n rai n na shi ai an-hte a hpu nau ni gaw nang chye da ai hpaji ni hta grai naw grit nyem nga ai. Dai ni hpe nang chye da ai lam, mahkrum madup ni hpe sha tsun dan ai rai tim shan hte a myi, na ni hpe mai jahpaw ya nga ai. Marai langai hkrai a n gun, hpaji ni gaw Mungdan langai mi gaw de sa wa ai hta grai a hkyak la nga ai ngu mu mada ai.

Ndai zawn rai Mungkan lam, Mung masa lam, Myu sha lam hte marai langai hkrai a lam ni hpe tsun Singapore e nga ai Dakasu jawng ma langai mi hte ngai Ta Tut jahta byin lai wa sai. Nda zawn jahta ai lam ni hpe marai hkum ding dek shagu lu galaw ai rai nna ti nang bawng ban ai lam ni hpe masha shagu chye lu hkra garan gachyan (Sharing) lu galaw ai rai yang tatut galaw sa wa ra na Myu sha lam, Mung masa lam, Sut masa lam ni gaw pandung nga ai, rawt galu kaba wa ai tsun jahta, bawng ban hpawng ni rai wa na re ngu mu mada let n dai laika ngau hpe hpung dim dat sai rai.

Posted in: Myi Jut